Aan het eind van de 19de eeuw zetten architecten als Victor Horta en Paul Hankar met hun art nouveau Brussel op de kaart. Samenwerking met andere kunstdisciplines was voor hen geen loos begrip. De fresco’s en sgraffiti op de gevels van de gebouwen die ze in de Brusselse agglomeratie bouwden, zijn hier mooie voorbeelden van.
Sgaffito is een kunsttechniek waarvan de oorsprong teruggaat tot de Oudheid en die aan het begin van de Nieuwe Tijd in Italië als decoratietechniek voor interieurs en gevels ingang vond. Aan het eind van de 19de eeuw komt de techniek in Brussel tot volle ontwikkeling. Toonaangevende kunstenaars gaan sgraffiti (kunstwerken gemaakt met behulp van de sgraffito-techniek) integreren in art-nouveaugebouwen.
Bij toepassing in de architectuur bestaat graffito erin dat een van kleur lichtere laag bepleistering op een donkere laag wordt aangebracht. In de lichtere laag worden motieven gegraveerd. Tussen de donkere, ingekerfde lijnen kan men vervolgens de deklaag inkleuren. Doet men dit wanneer de deklaag nog nat is, dan is er sprake van een fresco. Lang niet alle sgraffiti gebruikt bij het decoreren van gevels zijn echter polychroom. De techniek werd in brede kringen aanvaard en ook toegepast bij de bouw van minder prestigieuze gebouwen.
Kenmerkend voor het gebruik van sgraffiti in de art-nouveau-architectuur is het oordeelkundig plaatsen van de decoratieve elementen zodanig dat deze het puur decoratieve overstijgen en architecturale elementen van de gevelopbouw worden. De omschrijving van Adolphe Crepin (1859-1944), de grondlegger van het gebruik van sgraffiti in de art nouveau, is veelzeggend in dit verband: ’Een sgraffito is niets anders dan een fresco dat benadrukt wordt door een lijn die in de diepte wordt ingekrast. De ingekraste lijnen hebben tot doel de tekening een kracht mee te geven die veel groter is dan die van eenzelfde tekening met een penseel, vooral bij versieringen die van op afstand bekeken worden zoals die op monumenten in het felle buitenlicht.’
Een gebouw waar de kracht van sgraffiti van af straalt is wel het Hotel weduwe Ciamberlani. Het kwam er door samenwerking tussen Paul Hankar (1859-1901), de reeds genoemde Adolphe Crepin en Albert Ciamberlani (1864-1956), zoon van de opdrachtgeefster van het gebouw. Albert Ciamberlani was een verdienstelijk symbolisch schilder maar vooral bekend als pedagoog en virtuoos tekenaar.
Paul Hankar op zijn beurt was samen met zijn vriend Victor Horta de drijvende kracht van de architecturale vernieuwing in Brussel. Hankar zocht, in tegenstelling tot Horta, veel minder de monumentaliteit op bij het toevoegen van decoratieve elementen. Getekende ornamenten, doordachte muurindeling met evenwichtige verhouding tussen opvulling en leegte en veelkleurigheid van gebruikte materialen maakten het hem mogelijk om minder duur werk af te leveren (Hankar werkte veel voor andere kunstenaars).
Bij het ontwerp van het Hotel Ciamberlani mocht het iets meer zijn, wat resulteerde in een gevel, een onderdeel van een Gesamtkunstwerk helemaal waardig. Voor de sgraffiti werd uitgegaan van ontwerptekeningen van Albert Ciamberlani. Crepin stond vermoedelijk in voor de decoratieve patronen in de fries en het met sgraffito uitvoeren van de geschilderde ontwerpen van Ciamberlani. Meer dan op andere gebouwen van Hankar zijn de sgraffiti integraal gevelbedekkend. Boven en naast de ronde vensteropeningen staan figuren uit de Griekse mythologie in de cyclus van de seizoenen die het menselijk streven naar schoonheid symboliseert. De medaillons in de fries die zich onder de kroonlijst bevindt, tonen onder meer jachttaferelen. De idealistische stijlbeweging waartoe Ciamberlani kort behoorde, beschouwde de jacht als een morele handeling. De jacht was een van de stijlfiguren die de strijd tussen oerkrachten en een meer en meer overheersende moderniteit uitbeelden.
Het Hotel Ciamberlani is ook nu nog te bewonderen in Elsene (Defacqzstraat 48, 1050 Brussel). Het herenhuis werd in 1983 als erfgoed beschermd. Eind 2006 werden de sgraffiti van de gevel gerestaureerd.
Foto’s: Miguel Discart – https://www.flickr.com/photos/miguel_discart/
zoektermen: architectuur, beeldende kunst
auteur tekst: Michel Zeghers
