Sociaal geograaf prof dr. Eric Corijn bekleedt dit jaar aan de VUB de leerstoel Willy Calewaert. Brussel, wereldstad in wording is het thema van een achttal sessies, waarin wetenschappers en Brussel-experts het debat aangaan met actoren uit de culturele, de sociaal-economische, de politieke en de onderwijswereld. Eergisteren gaf de leerstoelhouder een gesmaakte inaugurale les over verleden, heden en toekomst van de stad. Een poging tot samenvatting.
Vraye historie ende al waer
Brussel ontstond duizend jaar geleden aan de kruising van de Zenne en de Romeinse weg tussen Brugge en Keulen. Het Sint-Gorikseiland geldt als de bakermat. De vijfhoek komt overeen met de laatmiddeleeuwse omwalling. Brussel kreeg meer en meer politieke functies en groeide uit tot een kosmopolitisch centrum onder de Bourgondische hertogen (15de eeuw), de Spaanse Habsburgers (1482-1713), de Oostenrijkers (1713-1794) en de Fransen (1794-1814). De verfransing van de Brabantse stad nam een aanvang.
Toen België in 1830 onafhankelijk werd, telde de hoofdstad 100.000 inwoners. Als gevolg van de industriële revolutie breidde Brussel in de 18de en 19de eeuw gevoelig uit. Voorheen landelijke gebieden als Anderlecht, Schaarbeek en Elsene verstedelijkten en aan het kanaal ontpopte Molenbeek zich tot Little Manchester. De politieke macht was gevestigd in de bovenstad, terwijl de economische activiteit zich in de benedenstad afspeelde. De gegoede klasse woonde in het oosten, het westen kende een volkse ontwikkeling.
Leopold II (1865-1909) wilde van Brussel een imperiale hoofdstad maken en liet in navolging van Hausmann in Parijs grote infrastructuurwerken uitvoeren, zoals de aanleg van boulevards, de overwelving van de Zenne en de bouw van het Justitiepaleis. Tussen 1935 en 1952 ontstond de Noord-Zuidverbinding, waarvoor oude wijken gesloopt werden. Expo 58 zorgde voor een nieuw moderniseringoffensief. Brussel werd meer en meer een stad voor gebruikers, waarin koning auto heerst. Het beleid in Vlaanderen stimuleerde individueel wonen buiten de stad, volgens Corijn ingegeven door een christendemocratische vrees voor socialistische arbeiderswijken in de stad.
Superdiverse stad
Brussel is vandaag een stad van 165.000 inwoners, maar het is ook een officieel erkend gewest van 19 gemeenten met samen 1,1 miljoen inwoners. In de feiten is er zelfs sprake van een stadsgewest van 64 gemeenten met samen 2 miljoen inwoners. In de statistieken, bv. over werkloosheid, wordt met dat laatste echter zelden rekening gehouden. De randgemeenten in Vlaams- en Waals-Brabant verstedelijken in sneltempo. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is een product van staatshervormingen. Door zijn meertalige karakter ontsnapt het aan de logica van monolinguïstische territoria. Geen van de twee grote gewesten kan zonder Brussel, wat het bijna onmogelijk maakt België te splitsen.
Terwijl de industrie in Brussel de laatste 30 jaar teloorgegaan is en nog maar 6,6% van de toegevoegde waarde en 7,3% van de tewerkstelling inneemt, boomen administratie, diensten en zorg. Brussel is wereldwijd een topspeler als het gaat om internationale instellingen, ngo’s en legale dienstverlening. Het is daarbij rechtstreeks verbonden met andere hubs als Washington en Londen. Alleen al de Europese instellingen creëren 40.000 banen; als je de andere internationale aanwezigheid (lobbyisten, diplomaten, journalisten, NATO enz.) erbij telt, dikt dat cijfer aan tot 105.000.
Is Brussel arm of rijk? Enerzijds wordt het Brussels Gewest beschouwd als een van de drie rijkste gewesten in de EU en heerst er een grote economische dynamiek. Het is goed voor 15% van het Belgische bbp en 18% van de nationale tewerkstelling. Anderzijds leeft in de stad 33% van de bevolking op of onder de armoedegrens. Het gemiddelde inkomen is 15% lager dan in de rest van het land. Er is een schrijnend tekort aan sociale huisvesting. De armoede concentreert zich in de centrale wijken in het westen, terwijl residentiële buurten zich vooral in het zuidoosten bevinden.
30% van de vreemdelingen in België woont in Brussel. Fransen, Marokkanen en Italianen vormen de drie grootste groepen. Rekening houdend met genationaliseerde Belgen, heeft de helft van de bevolking in Brussel geen Belgische referenties. De diversiteit in migranten en expats is bijzonder groot. Door geboortes bij jonge migranten en immigratie uit het buitenland zal het aantal niet-Belgen de komende 10 jaar nog aanzienlijk toenemen.
Op zoek naar een visie voor Brussel
Als we onze Belgische bril afzetten, zien we dat Brussel als internationale stad bij uitstek een voorbeeld kan zijn voor ontwikkelingen in andere steden. Aangezien de stad de optelsom van minderheden is, is er een interculturele opbouw van de samenleving nodig in plaats van integratie van buitenlanders in een monoculturele stad. Brussel moet inzetten op zijn rol als hoofdstad van Europa en de Belgische context ontstijgen. Europa wordt meer en meer een knooppunt van metropolen en de 21ste eeuw zou wel eens de eeuw van de stad kunnen worden, waarbij er een scheiding komt tussen cultuur en (stad)staat. De vraag van één miljoen: hoe kunnen we in de stad met elkaar samenleven zonder een cultuur te delen?
De volgende sessie vindt plaats op 7 november om 19 u in Muntpunt en gaat over Brussel als olievlek of metropool. Het volledige programma staat op de website van de VUB.
