The supermarket is my frontline. Met deze snedige oneliner begon Martin Parr zijn sollicitatiegesprek bij het vooraanstaande, maar een beetje vastgeroeste fotoagentschap Magnum. Een van de stichters, Henri Cartier Bresson, kreeg bijna een hartinfarct, anderen liepen woedend de zaal uit.
De Britse fotograaf bedoelde dat je het niet altijd ver hoeft te zoeken. Door als fotograaf je eigen omgeving, stad, land te observeren ontstaan er nieuwe inzichten. De persoonlijke drijfveer om mijn biotoop in beeld te brengen is geïnspireerd door die ene uitspraak. Ik heb het me ook nog geen seconde beklaagd, want Brussel is, in positieve en negatieve zin, een dankbaar onderwerp.
Oogkleppen en vergrootglas
Ongeacht of een fotograaf vanop een afstand de situatie observeert of midden in de actie staat, het is onze verdomde plicht om het onderbelichte in het voetlicht te plaatsen. Men herleidt de complexe realiteit van deze stedelijke verzameling van negentien gemeentes weleens tot een zwart-witverhaal. De vele licht- en donkergrijze nuances worden uitgevlakt tot een hapklare brok met een om aandacht schreeuwende titel.
In mijn projecten is er ruimte en tijd voor alle tinten. Twee veelgebruikte hulpmiddelen weer ik doelbewust uit mijn fototas. Oogkleppen houden ons op koers, maar weren alles wat zich aan onze linker- en rechterkant afspeelt. Een vergrootglas focust op één specifiek element, zodat het buitenproportioneel wordt weergegeven. Een treffend voorbeeld is de hellhole-uitspraak van die blonde Amerikaan met het vreemde kapsel. Even ondoordacht als kort door de bocht, maar wel typerend.
Als reactie op de vele negatieve, soms zelfs stigmatiserende berichten over Brussel ontstond er een beweging met de hashtag #BxlMaBelle als motto. Ze zouden de wereld tonen hoe mooi deze stad wel is. De sociale media werden en worden overspoeld door mooie plaatjes, bij voorkeur tijdens zonsondergang. Twitter, het favoriete communicatiemiddel van die excentrieke president, verplicht hem om nog meer in te zoomen met zijn vergrootglas. De BXL ma belle-foto’s zijn echter in hetzelfde bedje ziek. Bovendien preken ze meestal voor eigen kerk. Geen enkel beeld ging viraal. Laat staan dat het op het bureau van het Oval Office belandde.
Clichés
Bij de beeldvorming van een grootstad spelen clichés, sterke verhalen en halve waarheden een voorname rol. Al zijn ze vaak gebaseerd op een feit, ze worden aangedikt en opgeleukt met een vette laag sensatie. Eenmaal de wijde wereld ingestuurd, gaan ze een eigen leven leiden. Het ontkrachten of nuanceren is een werk van lange adem. En net zoals Sisyphus moeten we net voor het bereiken van de top helemaal van nul herbeginnen.
Neem nu de zogenaamde probleemwijken. In de eerste plaats zijn ze de woonplaats van velen die onderaan onze maatschappelijke ladder staan. Vaak hebben ze een groot verloop. De bewoners die het zich kunnen permitteren, vluchten weg naar betere oorden. De wijken worstelen met een complexe combinatie van problemen, waarvan de veelbesproken criminaliteit er slechts één is. De laatste jaren zien er veel hoopvolle initiatieven het licht, zoals Molengeek en het Toekomstatelier (TADA). Deze wijken als no-gozones te bestempelen is daarom meer dan één brug te ver. Het versterkt de vicieuze cirkel alleen maar. Het overgrote deel van de bewoners voelt zich onterecht geviseerd.
Er is ook het huizenhoge immobilisme-cliché. Brussel geeft plankgas met de handrem op, want in deze stad draait niets of het is in een vierkant. Dat wordt ontkracht door vele stadsgenoten die verder dan hun trottoir kijken. Zo werd de roep om schone lucht op de politieke agenda geplaatst door de verontruste ouders van Filter Café Filtré. Ervaringsdeskundigen willen hun straat/wijk mee vormgeven. De kunst bestaat erin om deze drukkingsgroepen de hand te reiken. Door het gesprek aan te gaan en ze mee in bad te trekken. We mogen ze niet doodgemoedereerd afwimpelen omdat ze afwijken van de uitgestippelde weg. Ze denken al eens out of the box en hun frisse blik kan tot nieuwe inzichten leiden.
En route
Al was Brussel geen onbekende voor mij, ik heb de stad tijdens de vele reizen voor mijn jongste project ‘Brussels en route’ herontdekt. Hoe meer ik zie, hoor en lees, des te meer ik besef dat het bevatten van de stad een onmogelijke opdracht is. Een foto-encyclopedie is nooit het uiteindelijke doel, een rabiate Brussel-hater van mening doen veranderen evenmin.
Mijn beelden en verhalen willen een tegengewicht bieden voor het beeld van de stad dat wordt opgehangen. Nuancering én bevestiging. Brussel is een en-en-verhaal, overgoten door een ja-maarsaus op een bedje van een stedelijk labyrint en afgekruid met een snuifje ongezouten mening. Deze complexe smaak zal niet iedereen bekoren. Het is echter aangewezen dat je minstens zes keer proeft voordat je een oordeel velt.
Deze bruisende metropool is voortdurend in beweging, soms stuurloos of met volle kracht achteruit. Men verafschuwt deze wispelturige dynamiek weleens. Zeker als Kafka, Magritte en Godot afwisselend de hoofdrol spelen. Toch koester ik het eigenzinnige karakter van deze stad.
Bij gebrek aan een glazen bol waag ik me niet aan een toekomstvoorspelling. Er zijn veel onbekende factoren die de evolutie meebepalen. Zelfs een wantrouwige realist, zoals ik, neem al enige jaren een remonte waar die het spreekwoordelijke likje verf overstijgt. Het eindpunt is nog niet in zicht. De weg heeft een hellingsgraad die menige wielertoerist doet verbleken en is bezaaid met valkuilen. Maar we zijn en route.
Bram Penninckx maakt als Brusselse fotograaf sprekende beeldverhalen over zijn stad. In zijn jongste boek Brussels en route, uitgegeven bij Snoeck, brengt hij het openbaar vervoer in Brussel en de gebruikers ervan in beeld. Deze bijdrage is een ingekorte versie van de lezing ‘Brussel, voorbij het zwart-witverhaal’, die hij hield bij de finissage van zijn tentoonstelling in het Huis van de Raad van de Vlaamse Gemeenschapscommissie.
