Culturele kruisbestuiving is van alle tijden. Een grote binnenzee als de Middellandse Zee en een stad in het noorden in Egypte zijn door de eeuwen heen hierbij dragers gebleken. De tentoonstelling ‘Alexandrië: vervlogen toekomsten’ die momenteel in Bozar loopt, schrijft een geschiedenis van de door Alexander de Grote gestichte stad waarbij, door inbreng van hedendaagse kunstenaars, mythes over deze stad ontkracht worden.
een stad voor een nieuwe dynastie
Alexander de Grote stichtte Alexandrië bij zijn doortocht tijdens zijn niet-aflatende veroveringstochten om een voet tussen de deur te hebben bij het consolideren van zijn invloed in het faraonisch rijk dat tradities bezat die danig verschilden van deze die hem als Heleens staatsman eigen waren. Aan het eind van zijn leven verdeelde Alexander de Grote zijn qua omvang aanzienlijk rijk tussen zijn generaals. Het deel waar Egypte toe behoorde kwam toe aan Ptolemaeus die bij de leidende klasse en de bevolking aanzien zocht te bekomen door zich als farao op te werpen. Hij vestigde zich in Alexandrië dat hij verder uitbouwde en dat, ook door zij die hem opvolgden als koningen van Egypte, een centrum van kennis en handel werd. De alom vermaarde bibliotheek van Alexandrië en de vuurtoren staan hier, ook nu nog, symbool voor.
verval en mythevorming
Van de bibliotheek, de vuurtoren en het paleis van de Ptolamaeën dat zich ook in Alexandrië bevond, is tot op de dag van vandaag zo goed als niets meer bekend. Door haar ligging tussen de open zee en een binnenmeer was de stad niet enkel optimaal gelegen om handel mogelijk te maken tussen alle aan de Middellandse zee gelegen gebieden en het Egyptisch hinterland met handelsposten aan de Rode Zee. De stad was door haar ligging tevens gevoelig voor maritieme en andere natuurgevaren. Een groot deel van de stad werd dan ook verwoest door seismische fenomenen als aardbevingen, tsunami’s en verzakkingen van de aardkorst. Bovendien had onder culturele en religieuze omwentelingen het patrimonium danig te lijden gehad. De mythevorming rond Alexandrië is mede een gevolg van deze factoren.
hybride cultus
De tentoonstelling gaat er prat op een bijdrage te leveren aan een beeldvorming die, in tegenstelling tot de mythes die over het verleden van Alexandrië zijn ontstaan, wetenschappelijk verantwoord is en uitgaat van historische bronnen en resultaten van archeologische activiteiten.
Een kenmerk van het cultureel erfgoed van de Ptolemaeën, zo is gebleken, is het hybride karakter van de representatie van goddelijke en koninklijke figuren. Bij de godencultus werd het voorouderlijk gezin bestaand uit Osiris, Isis en hun zoon Harpocrates overgenomen. De vaderfiguur werd evenwel herbenoemd tot Sarapis. Tevens werd bij de representatie qua stijl van twee walletjes gegeten. Zo werden traditioneel Egyptische en Grieks-Romeinse stijlen gemengd met elkaar. Van een stijlsynthese was hierbij geen sprake. Het behoud van de twee stijlen liet toe de status van het machtscentrum in de verschillende cultuurgebieden te duiden. Het heterogeniteit bij het uitdrukken van macht en religie had tot gevolg dat traditionele uitingen aan authenticiteit inboetten, mede omwille van hun alternatief utilitair karakter. Op de tentoonstelling wordt de benoemde tweedeling meermaals gedemonstreerd. Artefacten worden naast elkaar geplaatst en Sarapis, een in aanleg goddelijke figuur uit de Egyptische traditie, is er te zien als een buste naar Grieks-Romeinse sculpturale traditie.
Voor de tentoonstelling ‘Alexandrië: vervlogen toekomsten’ werkte Bozar samen met het Koninklijk Museum van Mariemont en het Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée (Mucem) in Marseille. Ze loopt nog tot 8 januari 2023 in het Paleis voor Schone Kunsten (Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel).
Toegangsprijs voor standaard ticket: 14 euro, voor < 30 jarigen: 7 euro.
Tekst en illustraties: Michel Zeghers
