Tom Lanoye presenteerde deze week een zes uur durende lezing-performance van zijn pamflet ‘Woke is het nieuwe Marrakechpact’. Op de planken van de KVS, en dus in Brussel, en niet in zijn geboorteplaats Sint-Niklaas en niet in zijn Belgische thuisstad Antwerpen, waar Bart De Wever (N-VA) de plak zwaait, volgens Lanoye, ‘voorzitter voor het leven, parttime burgemeester en nieuwe campagneleider van Vlaams Belang’, of nog ‘de Winston Churchill van ’t Schoon Verdiep’. BDW publiceerde eerder ‘Over woke’, een boekje dat de schrijver tot op het bot fileert.
Er is volgens Lanoye iets grondigs mis met anti-woke. De rechterzijde voert een heuse cultuuroorlog en creëert daarvoor een imaginaire vijand. Er is geen duidelijkheid over wat woke precies is. Het gaat om uiteenlopende bewegingen tegen racisme, kolonialisme en traditionele genderopvattingen. Dat belet tegenstanders niet om van woke een karikatuur te maken en woke te zien als een bedreiging voor de westerse cultuur. Pure ondergangsretoriek om onbehagen te kanaliseren.
Bagatellen worden opgeblazen, er worden zelfs incidenten geënsceneerd. Voorbeelden: enkele oudere FC De Kampioenen-uitzendingen worden niet meer heruitgezonden, er komt in Brussel een ramadanvriendelijk label voor theatervoorstellingen, vier eerder onbeduidende schilderijen uit de hal van de Arenbergschouwburg worden vervangen door foto’s die de superdiverse samenleving tonen, er duiken meer en meer genderneutrale toiletten op. Rechts richt daar de aandacht ook op om het niet te moeten hebben over echte maatschappelijke problemen, zoals sociaaleconomische ongelijkheid en achterstelling, ontwrichting van klimaat en leefmilieu, de gebrekkige kwaliteit van kinderopvang en onderwijs.
Niet dat Lanoye zich zelf schaart achter alle concepten die onder woke vallen. Hij deelt de basisbekommernissen en stelt identieke vragen over de privileges van de witte westerse man en structureel racisme. Maar “elke beweging telt excessen en kwezels”. Hij heeft het moeilijk met de idee van culturele toe-eigenening. Een kunstenaar moet de vrijheid hebben om een universum te scheppen dat ver van de persoon zelf staat en moreel ambigu is. Acteurs moeten niet samenvallen met hun rol, ook niet op vlak van genderidentiteit en seksuele voorkeur. Kunst mag schokken, verontrusten, twijfel zaaien. Je moet de kunstenaar en de kunst ook kunnen scheiden: de schilderijen van Picasso blijven even baanbrekend, ook al was de schilder een hopeloze bruut.
Lanoye maakt zich veel meer zorgen over nationalisme, dat streeft naar zuiverheid. Hij heeft er enkele koosnaampjes voor bedacht: “verplichte gezamenlijke zelfbevrediging”, “een narcistische persoonlijkheidsstoornis”, “agressief slachtofferschap”. Nationalisten sluiten de andere uit, verheerlijken de gemeenschappelijke identiteit, kruipen in een eeuwige slachtofferrol, gebruiken geschiedenis als een slaafse dienstmaagd. In het ergste geval leidt dat tot de inval in een ander land, zoals bij Poetin, “de bloedbeul van Marioepol”. Of tot collaboratie met een misdadig regime, zoals bij activistische Vlaams-nationalisten in de nazitijd. VNV-voorman Staf De Clercq heeft in Vlaanderen nog altijd een praalgraf, laat Lanoye fijntjes zien.
Bart De Wever is als nationalist en anti-wokeactivist de favoriete schietschijf, de nemesis van Lanoye. BDW dweept in ‘Over woke’ immers met de Vlaamse identiteit en geschiedenis en neemt voluit de verdediging op zich van de tv-reeks ‘Het verhaal van Vlaanderen’. Hij liet zijn schepen van Cultuur, partijgenote Nabilla Ait Daoud, het kritische stadsdichterschap torpederen. Hij beging op basis van één ongelukkige uitspraak een karaktermoord op Dalila Hermans als coördinator van Brugge Culturele Hoofdstad 2030, wat heelder trollenlegers tegen haar op de been bracht. Hij stelde de rechterlijke macht meermaals in vraag. Hij is als “oppermandarijn” hét symbool van de particratie geworden in België. Lanoye waarschuwt De Wever dat de anti-wokecampagne hem zuur zal opbreken, want Vlaams Belang zal er als eigenaar van het thema de vruchten van plukken. “Du kannst ein Stinktier nicht überstinken.” N-VA verloor in 2019 al een tiende van haar kiezers aan Vlaams Belang nadat de partij uit de regering-Michel gestapt was omdat die het niet-bindende Marrakechpact wilde ondertekenen.
En toch, Lanoye en De Wever hebben meer met elkaar gemeen dan ze zouden willen toegeven. Ze zijn allebei schrander en belezen, hebben de gave van het woord en gevoel voor humor, zoeken graag de polemiek op. En ze hebben allebei hun vaste publiek. Lanoye, al decennialang spreekbuis van progressief-links, preekte in de KVS voor eigen kerk. De conservatieve flamingant De Wever kiest de geschikte kanalen om zijn boodschap naar jan en alleman te brengen en boycot geregeld dwarse media.
Was de Woke-marathon de moeite waard? Misschien niet, want Lanoye draafde door, weidde nodeloos uit, etaleerde blinde vlekken. Zijn pamflet is een gelegenheidstekst die het nadeel heeft snel te verouderen en paradoxaal genoeg extra aandacht geeft aan banale incidenten, waarvan uiteindelijk weinig mensen wakkerliggen. Hij vergeet dat Bart De Wever er jarenlang in geslaagd is een dam te vormen tegen Vlaams Belang en wakkert de angst voor extreemrechts verder aan, terwijl de buitenlandse ervaringen leren dat de beweegruimte van nationalisten beperkt is omdat ze compromissen moeten sluiten in een coalitie en botsen op EU-regelgeving. Het discours rond migratie en veiligheid is ook in België sowieso al stevig verrechtst – met veroordelingen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tot gevolg, die nauwelijks stof doen opwaaien.
En toch was de voorstelling een feest, want Tom Lanoye is een onvermoeibaar podiumbeest. Hij las niet alleen voor uit zijn boek, maar improviseerde ook met lappen tekst over actuele kwesties, zong ‘We shall overcome’ en bracht een geweldige monoloog van Richard motherfucker de derde uit zijn gelauwerde Ten Oorlog-theatermarathon. Zijn gedrevenheid, zijn taalvirtuositeit en zijn speelse omgang met het publiek maakten indruk. Hij had de lachers geregeld op zijn hand met bijvoorbeeld een uitlating over “Voorpostpieten in de dark room”. En inhoudelijk scoorde de slagerszoon met een brilletje veel punten. De “Iggy Pop met overgewicht en zonder muziek”, “kort van lont en lang van stof”, was een plezier om zes uur lang naar te kijken en te luisteren.
